> Zum inhalt
> Zum verchauff
> Zu schpraach und ortografii
> Zum voorgaa
En krimi häd epaar gueti äigeschafte, wo wichtig sind, wä me wenig ziit hät zum e gschicht uusschtudiere:
Krimi sind en aart formulaar-literatuur: Voorggèè sind es opfer, en mörder, en komissaar. Voorggèè isch der ablauff: mord – suechi nach em mörder – uuflöösig. Das erliechteret der uufbou vo de handlig.
Krimi sind übersichtlich zum schriibe: Voorggèè isch e chliini gruppe vo phèrsoone, en romaan bruucht schnuuf – vil und lang. Me mues komponieren über e langi schtrecki, chan aber d phèrsoone fiiner charakterisiere und epaar handligsfäde und phèrsoone näbetenand und durenand la schpile. Krimi sind nöd z lang. In ere wuche cha men äine schriibe. Für en romaan bruucht s äis, zwäi oder mee jaar. Sälbverschtäntli chönt men au bräiti romään schriiben uf züritüütsch. Aber wèr lèès e langs eepisches wèrch uf dialäkt? (Sit i daas gsäit ha, han i s aber gliich ggmacht – sogaar zwäimaal.)
D gschichte, d phèrsoone, d oort sind erfunde. Oder ämel fasch. Natüürli fèrbed phèrsoone, wo me känt, uf e phèrsoon im ene krimi ab. Oder ich lèèn mi a sachen aa, won i erläbt han oder won i ghöört ha devoo oder ggläse. Aber chuum emal isch e figuur, en ablauff, en oort, e ggnaui kopii vo de realitèèt. Bi vilne phèrsoone kän i s voorbild nöd emal. D phèrsoonen und daas, wo s tüend und säged und duremached, müend zämepasse. Susch glaubt me s nöd. En richtige kriminaalfall, chönt i au gaar nie bruuche für en krimi: so öppis gschpunigs wüür niemert glaube.
Am aafang schtaat mäischtens e situazioon oder e phèrsoon. Zum biischpììl im krimi 9, En alte fall vom Ääschme, isch es dè gascht vor em Hirschen usse gsii, won am aafang vom zwäite kapittel gschilderet isch. Um die phèrsoon ume han i dänn d handlig uustänkt. Am aafang vom krimi 10, Der Ääschmen und de mord im schloss, schtaad en psuech, zää oder füfzä jaar vorhèèr, i ggnau dèm schloss, wo pschriben isch; de risig nussbaum, de gèèrtner, de sänehund – vo dène bin i uusggange.
Das isch nöd imer liecht z beantworte. D phèrsoonen und d taate müend ja zämepasse. Das häisst, me mues bäides ufenand abschtime.
Au erfundni phèrsoone händ en äiges läbe, wider erwaarte. Me cha nöd mache mit ene, was me wott. S wichtigscht bi de lüüt isch aber nöd, öb se si gèb oder nööd, sondern das se si chönt gèè.
Gliich isch s bi den öörtlichkäite; halbe sind s waar, halben erfunde; aber soo, das s es grad na chönt gèè. S hät natüürli huuffewiis sachen i mine krimi, wo jede zürcher wäiss oder scho mal erläbt hät. Fantasii bruucht men äigetli null zum schriibe; offni ooren und offni auge langed. Me glaubt gaar nöd, was es ales git. Git s etz dèè gaarte, die bäiz, die schtraass? Aber wichtig isch nöd, öb s öppis gèb, sondern ebe das öppis chönt gèè. Gschichte müend nöd waar sii; gschichte müend schtime.
Bim läse händ Si vilicht au ggmèrkt, das mi d lüüt mee inträssiered als d fäll. Drum au sind d gschichte nöd schpektakulèèr, zum täil – wie mini läser mäined – fasch z äifach. S git kä verwickleti löösige. Dezue chunt, das Züri nöd (oder nanig) Schiggaggo oder Los Ändscheles isch. S git nöd räiewiis tooti bi mììr. Z Züri isch ales en zacke tüüffer gschtelt.
D mootiv zu ‹mine› mörd sind drum di eewigen und ggwööndlichschte: liebi, hass, niid, gält, macht.
Di schöönscht fraag, wo mer scho gschtelt woorden isch, isch di verzwiiflet fraag gsii: Was isch dänn etz waar draa und was isch erfunde?
Woo händ Si gschaffet bi de polizei? Mängi und mänge hät mer nöd gglaubt, das i nie bi de polizei oder uf eme ggricht gschaffet ha. «Wohèèr wetted Si daas susch wüsse? S isch ja ggnau so blööd, wie Si s schriibed!» Ich ha s für es komplimänt ggnaa. Gschaffet han i aber in ere groosse firma. Und d polizei isch hüt im grund ggnaa nüüt anders als en groosse dienschtläischtigsbetrììb. Und das kän i: d schtruktuure, d ggrücht, di chliinen und di groosse gschichte, d riwalitèète, d intriige – wil das überaal öppe gliich isch. Di schpezielen äinzelhäite cha jeden i büecher oder i ziitige läse, wän er d augen offe hät. Oder ebe miterläbe.
Ganz uf de siite gglaa han i s näbetenand vo Schtadt- und Kantoonspolizei. Si sind ja im gliiche huus a de Züüghuusschtraass. Und über em iigang sind zwäi Züriwappen iighaue: s schtedtisch und s kantonaal. Ich tuene soo, wie wänn s dè gägesatz gaar nöd gèèb. D gschichte wèèred z kompliziert woorde, wän i daas au na drininepout hett. Mängmaal gaat der Ääschme sogaar i s befründet ussland, uf Hùùrden ufen oder uf Baaden abe.
Sicher. Aber – kän krimi isch e kopii vo de polizeiaarbet. D aarbet vo de polizei isch vil langwiiliger und langfädiger, als me tänkt. Chliiaarbet. S zämeträäge vo mosaikschtäindli. S zämeschpile vo vil äinzelne lüüt. Wèèr wett e langwiilegi gschicht läse, wo vil polizischte voorchömed, wo vo tüür zu tüür husiered und frööged und zu nüünzg prozänt ooni ergäbnis zruggchömed? En krimi isch en erfundni gschicht, und gschichte sind imer zwäägggmacht. Wil s ebe zum läse sind, nöd zum läbe. Was nöd häisst, das gliich es schtöibli waret drinineschtäckt und vor alem läbegi lüüt. En krimi sött de läser underhalte. Drum isch d handlig uf der Ääschme konzäntriert, und sini koleege sind nöd vil mee als schtadischte. Aber de läser sött tänke: Das chönt scho na passiert sii.
Wi scho gsäit: mich inträssiered d mäntsche mee als d fäll. Ich wott kä tänkschpììli schriibe wie de Arthur Conan Doyle. Ich chönt s au nöd. S hauptggwicht liit i mine krimi bi de mäntsche, nöd bim komplizierte fall, bi der atmosfèère, nöd bim vertrackte fall.
S voorbild – ich nimen aa, Si händ s ggmèrkt – isch de Simenon. Das gaat vilicht sogaar i äinzelhäite vo sätz oder gedanke. Vermuetli na schtèrcher als bi im isch bi mììr s lokaalkolorit. Nu chum i natüürli i de fèrtikäit na lang nöd an en ane bim uusmaale vo lüüt und oort.
Der Ääschme isch soozsäge s aug vom läser i de gschicht. De läser wäiss imer gliich vil wie der Ääschme. Das schiint mer wichtig; susch chunt sich de läser pschisse voor. Der Ääschmen isch au kän übermäntsch; er isch nöd emal psunders profiliert.
Krimi händ imer na hoochkonjunktuur, psunders im fèèrnsee. Züritüütschi krimi händ s daa vil schwèèrer, wil d lüüt mäined, dialäkt läse seg müesam.
Abgsee devoo, inträssiered sich d zürcher chuum für iren dialäkt, vil weniger als d bèèrner, d basler, oder au als d schaffhuuser und d sanggaler. Das i käin verleger gfunde han, begriiff i na, wil i jetz wäiss, das me mit Züri-Krimi (und mit andere züritüütsche gschichte) nüüt cha verdiene. Drum han i miin äigne verlaag müese gründe. Das aber niemert d vertäilig hät welen übernèè, daas hät mi mee ggwunderet. S Schwiizer Buechzäntrum z Olte hät käi platz wele haa, und d AVA z Afolteren am Albis hät ggmäint, so chliini verlääg wi mììch – das känid s, die chömid und die göngid. Debii hett ne di gliiche kondizioone potte wie ander verlääg. Drum isch s büecherlaager i de Buechhandlung Beer a de Pheeterhoofschtatt zmittst z Züri.
D uuflaaag han i vo krimi zu krimi, vo chùùrzgschichtesamlig zu chùùrzgschichtesamlig abegsetzt. Am aafang sind s 500 exämplaar gsii, iez na 200. De priis isch soo ggrächnet, das i grad usechumm, wän ales verchaufft isch – wänn ... Bi dère chliinen uuflaag isch daas nüme mögli: ich legge druuf.
«Werum schriibsch nöd in ere rächte schpraach, wo jede cha läse?» Das ghöör i na öppe.
Gägefraag: wän en krimi z Schiggaago schpilt oder z Pariis, frööget öppert, werum er änglisch oder französisch seg? Äigetli müest men eener umgcheert frööge: Wèrum isch en krimi, wo z Züri schpilt, nöd züritüütsch gschribe?
S gid ja schrifttüütschi krimi über Züri. Gueti krimi. Aber am ene schrifttüütsche krimi – tunkt s mi – fèèli en wichtige täil vo de zürcher atmosfèère: öisi schpraach.
D zürcher hebed kän Tavel, kän Gfeler, kän Greierz, säit me, e züritüütschi literatuur gäbi s äigetli nööd – mäint me. Debii isch si blos vergässe. Im 19. und 20. jarhundert hät s en huuffe draamen und schauschpììl ggèè, d gschichte vom Carl Bidermaa, vo de Barbara Egli, di kultuurhischtoorische samlige vom Häiri Messikomer und vom Hans Hasler, d eepe vom Johann Maartin Uschteri und vom Auguscht Corodi, d psalme vom Werner Morf und vom Josua Bösch, s nöi teschtamänt vom Emiil Wäber. Näi: s gid e riichi züritüütschi literatuur – aber niemert wott si läse.
Debii bruuched mer öise dialäkt für ales: s isch die schpraach, wo me böös und lieb sind mitenand, wo mer poschted, wo mer diskutiered, wo mer über fuesballmätsch reded und über abschtimige, aber au über politiik und relegioon. En zueggwanderete tamiil im sèrwiss mues züritüütsch leere – und er leert s au. Jede, wo wott dezueghööre bin öis, chunt nöd um de dialäkt ume.
Was mich inträssiert hät: Cha mer au krimi uf züritüütsch schriibe? E gschicht i öiserer schpraach, i öiserer umgäbig, mit öisne ggwonete, under öis zürcher?
Näi. Aber ob me wott oder nööd, me macht s halt gliich. Gschribne dialäkt wììrt literatuur, öb me wott oder nööd. Mer händ i de schuel ggleert, das en uufsatz mues en uufbou haa, das me sätz söll underschidlich konschtruiere, das me wörter nöd widerholt im gliiche satz usw.
Dänn han i theoreeteschi büecher über s züritüütsch gschribe, und daa isch halt s äint und s ander hangeplibe. Zum biischpììl finded Si wundersälten es partizip prèèsens, wil s es äigetli uf züritüütsch nöd git. Au miid i en huuffe nöii wörter, wo mer us em schrifttüütsche vertleent händ, z. b. obwol, trotzdèm, tschüss, beuurtäile usw. Uf der andere siite bring i au kä wörter wie zäntume oder barile, wil s niemert me verschtaat. Aber au soo han i müe, wil hüt di junge vil wörter nüme käned, won ììch na bruuche. Ich bin eben au nüme de jüngscht. Das git vilicht mängmaal echli en altmoodische toon für jungi oore.
Über en dialäkttägscht uurtäilt me hüt mäischtens nach de gramatik: schriibt er suuber oder macht er fèèler? Das isch z äng. Di verbintlich züritüütschgramatik isch fasch hundert jaar alt; d schpraach hät sich ggänderet i dère ziit, und si änderet sich wiiter. Natüürli halt mi a pschtimti regle, wo mer sälber gsetzt ha. Aber e schpraach isch öppis läbigs. Daa gib i mängmaal naa.
«Du schriibsch schöön», hät mer vor jaaren en guete fründ gsäit, won er en krimi ggläse ghaa hät. Ich ha s als beläidigung empfunde und ha gsäit: «Näi, ich schriib doch, wie me redt!»
Eersch vil schpööter han i ggmèrkt, das i nöd schriib, wie me redt, und das er rächt ghaa hät. Aber das gaat vermuetli nöd andersch. Au wä mer sich müe git zum ggredti schpraach schriibe, me haltet sich doch a d regle, wo men i de schuel ggleert hät: nöd zwäimaal s gliich wort im gliiche satz, käi satzbrüch, ganzi sätz, klaaren uufbou vo de szeene usw. Gschribni schpraach wììrt literatuur, öb me wott oder nööd.
Schrifttüütsch isch ggnormt, mues ggnormt sii. Me mèrked nüme, das me z. b. di lange wokääl verschide schriibed, s lang i wììrt gliich uusgschproche, aber verschide gschribe: Stil, ihm, Ziel, sieh. Bim dialäkt schriibed mer gliich, was gliich töönt.
Solang me nu sälber list, was me gschribe hät, isch d schriibig egaal. Eersch wänn s ander sötted chöne läse, und richtig läse, dänn chunt me nöd um konwänzioonen ume. Und e gueti konwänzioon isch d Dietschriibig. Läsed Si emal als zürcher e bèèrntüütsches wèrch i de tradizionele bèèrntüütschschriibig. Umögli. Si wüssed nöd, weli wokääl lang, weli chùùrz sind. Mängisch sind nöd emal b und p gschide. Und für züritüütsch mues me z. b. öisi drüü e underschäide: see, fèèle, gääl.
D Dietschriibig isch en guete kompromiss zwüschet ere luutschrift und em schrifttüütsche wortbild. Di mäischte lüüt händ sich nach drei, vier siite umgschtelt.
De profässer Dieth hät 1938 mit ere komissioon d ortografii für di schwiizertüütsche dialäkt gschaffe. Si gilt hüt na. Au wän im lauff vo de ziit di äint und di ander änderig uufchoo isch, und au jede schriiber sini äigehäite hät, won er mäint, er machi s na e bitzli besser als de Dieth.
Wil d hauptwörter nöd s wichtigscht sind. Im hüttige schrifttüütsch schoo. Drum würkt s au so abschtrakt. Aber i öisne dialäkt regiered d wèrb; das isch e wält zum aalange, reaal und läbig.
Überhaupt schtöört sich a de ggmèèssigete chliischriibig chuum öpper. Vil mèrked s sogaar eersch, wän i s drufufelupf.
Won i aagfange ha züritüütsch schriiben, isch grad d diskusioon über d rächtschriibreform im gang gsii. I ha tänkt, in epaar jaar schteli s schrifttüütsch uf ggmèèssigeti chliischriibig um wien all weschtöiropèèische schpraache. Driissg jaar schpööter schriibed mer na mee grooss als vor dère «reform». Aber über chùùrz oder lang tränt me sich au uf schrifttüütsch vo de groossgschribne hauptwörter.
Täils, täils. Ich vertäil d schwèèrphünkt vom schtoff über all acht kapittel. Leggen au d falen und d hììwiis. Laa s der Ääschme naadisnaa uuftecke.
Aber nöd jedi äinzelhäit isch plaanet. D phèrsoone wie d gschichte mached mängmaal, was s wänd. Phèrsoone tauched uuf, won i nöd voorgsee ha. Oder händ en andere charakter, als ne zuetänkt ha. Au erfundni lüüt und erfundni gschichte läbed – und mached, was sii wänd. Ämel die äint wuche lang, won i s schriibe.
Gschribe wììrt vom moorgen am nüüni aa bis i fèrtig bi. Je nachdèm bis am vier, föifi, sächsi zaabig, vilicht au bis am sibni oder lenger. Bevor s tagespänsum vo de zää schriibmaschinesiite oder hütztaag 3000 wörter oder 19 000 zäiche uf em kompjuuter nöd daa isch, hör i nie uuf.
Ich cha mi nöd la schtööre. Drum zien i s telifoon use, mache niemertem uuf, wo schälet, hole chuum d poscht, rede mit käm mäntsch. Wil jedi ablänkig gföörlich wèèr für d gschicht.
Gföörlich isch jeden underbruch. Drum mues i jede taag es kapittel schriibe. Das macht e siite pro schtund. Und da chan i nu mit de gäisle hinder mer hèèr sii, susch isch d gschicht nöd gschribe inert ere wuche. Und was dänn nöd fèrtig isch, chönt i furtrüere. Namal aafange, wiiterfaare nach eme vierteljaar – ummögli!
S glette und überschaffe, das isch nachane zwaar müesam, aber chan am uufbou und a de gschtalte vo de gschicht nüüt me ändere.
Vo hand schriibe gieng z lang. Da wèèr de gedanke furt, bevor er uf em bapiir schtiend. Schtenografieren uf züritüütsch isch mer z schwirig. Also bliibt nu äis: früener d schriibmaschine, hüt natüürli de kompjuuter. Das gaat tifig ggnueg, und me hät de suuber tägscht imer vor auge. Mer wäiss, wie lang d kapittel wèèrded usw.
Das chunt vo früener hèèr, won i na richtig gschaffet ha. Wä mer miin prueff e wuche frei gglaa hät, dänn han i d muuse pschtelt. Am samschtig han i amig d gschicht uustänkt, vom sundig bis am nööchschte sundig ha si gschribe: zää siite pro taag und kapittel, git zäme 80 siite für en ganze krimi. Daas han i nach de pangsionierig biiphalte; alerdings fèèlt mer etz de truck, das i am mèèndig wider mues go schaffe, und drum han i au scho zwoo wuche pruucht für en krimi. Aber, wèr wäiss, vilicht gönd mer iez langsam d idééen uus.
Daas cha voorchoo. S isch mer scho passiert, das mer am samschtig kä gschicht hät welen iifale, das d phèrsoone müed gsi sind, oder de plott. Dänn mues i amigs uufhöre.
Na schlimer isch, wän i zmittst im krimi mäin, er seg äigetli nöd guet, im grund ggnaa miseraabel, ich sött uufhöre, furtschmäisse, was i scho gschribe ha. Das isch regelmèèssig am midwuch de fall. Und s isch jedes maal gliich hèrt zum mer trotzdèm dèè gingg gèè, das i wiiterschriib.
Am schlimschten isch s gsii, wo d atmosfèèren i de bank so uguet woorden isch, das s mer überhaupt abgschtelt hät. Doo han i öppen sibe jaar lang nüüt me publiziert und chuum me gschribe. S isch äifach nüme ggange. Ich bi vor em kompjuuter ghocket, ha d notizen aagschtieret, aber s händ und händ nöd wele gschichte wèèrde druus, au wänn s mi von inenuse truckt händ. Aber das isch ja etz dure.
